Netsuke – Nghệ thuật tí hon “nhỏ mà có võ” của người Nhật

Sở Kiều Diệp Tuesday, July, 2025

Ẩn mình trong lòng bàn tay, chỉ dài vỏn vẹn vài centimet, thế nhưng một chiếc Netsuke (根付) lại có thể chứa đựng cả một kho tàng nghệ thuật, tín ngưỡng, lịch sử và tinh thần sáng tạo của người Nhật. Từng là vật dụng đời thường gắn vào thắt lưng Kimono, qua nhiều thế kỷ, Netsuke đã vươn lên thành một biểu tượng nghệ thuật độc đáo, được giới sưu tầm toàn cầu săn đón.

Netsuke là gì?

Từ “Netsuke” kết hợp hai chữ Hán: 根 (căn) – gốc rễ, và 付 (phó) – gắn vào. Đúng như tên gọi, ban đầu Netsuke chỉ là một chiếc móc nhỏ, dùng để buộc chặt các vật dụng như túi đựng thuốc, ví tiền, hay hộp đựng con dấu (Inro) vào đai lưng (Obi) khi mặc Kimono – loại y phục truyền thống không có túi.

Tuy nhiên, cùng với thời gian, Netsuke đã vượt khỏi chức năng ban đầu để trở thành một hình thức chạm khắc tinh xảo. Các nghệ nhân Nhật Bản đã biến chúng thành những tác phẩm nghệ thuật thu nhỏ – nơi hội tụ kỹ thuật điêu khắc đỉnh cao, mỹ cảm truyền thống và đôi khi cả sự hài hước, châm biếm nhẹ nhàng.

Từ phụ kiện thực dụng đến biểu tượng văn hóa

Nguồn gốc của Netsuke có thể truy về Kyoto cuối thế kỷ 16, khi xã hội phong kiến Nhật bước vào thời kỳ biến động bởi các cuộc phân tranh quyền lực. Cùng lúc đó, trang phục người Nhật cũng có bước chuyển từ những ống tay áo rộng sang kiểu áo tay hẹp Kosode – tiền thân của Kimono hiện đại. Do không còn giữ được đồ trong tay áo, người ta buộc phải treo các vật dụng thiết yếu bên ngoài đai lưng, nhờ đến Netsuke.

Ban đầu chỉ là những chiếc nút tròn đơn giản, Netsuke nhanh chóng được giới Samurai cấp thấp và các thương nhân giàu có biến thành điểm nhấn thời trang. Đến thời Edo (1603–1868), loại móc nhỏ bé này gần như không thể thiếu trong phục trang thường nhật, lan rộng từ tầng lớp võ sĩ đến dân thường và cả giới nghệ sĩ. Chính trong giai đoạn này, cái tên “Netsuke” chính thức ra đời.

Tinh hoa điêu khắc thu nhỏ trong lòng bàn tay

Sự phổ biến của Netsuke đã thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các nghệ nhân, dẫn đến một giai đoạn nở rộ của kỹ thuật điêu khắc tí hon. Chất liệu ngày càng đa dạng: gỗ hoàng dương, ngà voi, sừng hươu, xương, gốm, và cả kim loại quý. Các kỹ thuật trang trí như sơn mài Makie, khảm trai, tô màu bằng chất khoáng thiên nhiên... được ứng dụng để nâng tầm thẩm mỹ.

Tùy thuộc vào kiểu dáng và chức năng, Netsuke được phân thành nhiều loại:

Katabori Netsuke (形彫根付): Dạng điêu khắc nổi 3D, thường mô phỏng hình người, động vật hoặc các nhân vật trong truyện dân gian, kịch Kabuki, Thần thoại Shinto, hay truyền thuyết Yokai. Đây là loại phổ biến nhất.
Manjuu Netsuke (饅頭根付): Có hình tròn dẹt như bánh bao Manju, thường trang trí bằng nghệ thuật Makie và có lỗ luồn dây.
Ryusa Netsuke: Phiên bản tinh xảo hơn của Manjuu với phần lõi rỗng, đòi hỏi kỹ thuật điêu khắc lưới vô cùng phức tạp.
Men Netsuke (面根付): Dạng mặt nạ thu nhỏ, mô phỏng mặt nạ kịch Noh, Kyogen hoặc khuôn mặt Thất Phúc Thần (Shichifukujin).

Một chiếc Netsuke chỉ dài chừng 3–5cm, nhưng để hoàn thiện, người thợ phải sử dụng tới 50 loại dao chuyên dụng, làm việc trong tình trạng tập trung cao độ. Mỗi ngày chỉ có thể thực hiện vài giờ, và toàn bộ quá trình có thể kéo dài vài tháng cho một tác phẩm hoàn chỉnh.

Sự thăng trầm cùng dòng lịch sử

Thế kỷ 19, đặc biệt vào thời Minh Trị (1868–1912), Nhật Bản bước vào thời kỳ hiện đại hóa và tiếp thu mạnh mẽ văn hóa phương Tây. Trang phục phương Tây trở nên phổ biến, kéo theo sự suy giảm vai trò thực dụng của Netsuke. Tuy nhiên, chính điều này lại giúp Netsuke bước sang trang mới: trở thành tác phẩm nghệ thuật thủ công cao cấp để xuất khẩu.

Giới sưu tập phương Tây – đặc biệt là ở Anh, Pháp, Mỹ – đã phát hiện ra vẻ đẹp tinh xảo của Netsuke và săn lùng chúng trong các chuyến giao thương. Nhiều tác phẩm quý giá từ thời Edo đã rời khỏi Nhật Bản trong thời kỳ này, góp phần đưa nghệ thuật Netsuke lan rộng ra thế giới, nhưng đồng thời cũng khiến Nhật Bản mất đi một phần di sản đáng quý.

Bảo tàng Kyoto Seishuu Netsuke – Linh hồn xứ Phù Tang tí hon

Ngày nay, mặc dù có hơn 100 nghệ nhân Netsuke vẫn đang hoạt động tại Nhật, nhưng nghệ thuật này dường như lại được đánh giá cao hơn ở nước ngoài. Chính vì vậy, năm 2007, Bảo tàng Nghệ thuật Kyoto Seishuu Netsuke đã được thành lập như một nỗ lực khôi phục và tôn vinh loại hình chạm khắc tí hon độc đáo này.

Tọa lạc tại khu Mibu, Kyoto – trong một dinh thự Samurai cổ được trùng tu – bảo tàng là nơi duy nhất tại Nhật chuyên trưng bày Netsuke. Với bộ sưu tập hơn 6.000 hiện vật, nơi đây luôn có khoảng 400 tác phẩm được chọn lọc luân phiên để giới thiệu với công chúng.

Bảo tàng cũng là nơi tổ chức Giải thưởng Golden Netsuke Award hằng năm nhằm khuyến khích thế hệ nghệ nhân mới. Công chúa Hisako, phu nhân của em họ Thiên hoàng Akihito và cũng là nhà sưu tập Netsuke danh tiếng, thường xuyên đến tham dự với tư cách khách mời danh dự – một biểu tượng cho sự bảo trợ văn hóa từ hoàng tộc.

Từ bảo vật đến vật gắn điện thoại?

Ông Date Atsushi, quản lý bảo tàng, chia sẻ rằng không ít du khách Nhật tìm đến đây sau khi được bạn bè nước ngoài giới thiệu – cho thấy ảnh hưởng toàn cầu của Netsuke. Dù ngày nay các chức năng gắn ví hay vật dụng đã phần nào thay đổi, nhiều người vẫn sử dụng Netsuke để treo điện thoại hay đồ cá nhân như một cách vừa thực dụng, vừa hoài niệm.

Chính ông Date cũng đang dùng một Netsuke hình mèo cuộn tròn để treo ví, nhưng ông hài hước thừa nhận rằng nếu lỡ làm rơi mất, ông sẽ tiếc... Netsuke hơn cả ví.

Kết luận: Vũ trụ thu nhỏ trong lòng bàn tay

Netsuke không chỉ là một món phụ kiện thời trang cổ, mà còn là một “vũ trụ thu nhỏ” thể hiện tay nghề, thẩm mỹ, tín ngưỡng và tinh thần sáng tạo vượt thời gian của người Nhật. Dù không còn hiện diện nhiều trong đời sống thường nhật, Netsuke vẫn sống tiếp – như những “sứ giả tí hon” mang theo bản sắc văn hóa Nhật đến khắp mọi miền thế giới.