Yurei-zu – Khi linh hồn bước vào hội họa Nhật Bản

Sở Kiều Diệp Saturday, June, 2025

Trong kho tàng nghệ thuật truyền thống của Nhật Bản, nơi vẻ đẹp và sự u uẩn cùng tồn tại, tranh Yurei-zu (幽霊図) – hay còn gọi là "tranh vẽ linh hồn" – là một dòng tranh độc đáo phản ánh những nỗi sợ, tâm linh và khía cạnh siêu nhiên đã ăn sâu vào tâm thức người dân xứ Phù Tang. Dòng tranh này không chỉ ghi lại những hình ảnh rùng rợn, mà còn truyền tải các triết lý sâu sắc về sinh tử, oan nghiệp và nỗi đau chưa hóa giải.

Yurei-zu là gì?

Yurei-zu (幽霊図), nghĩa đen là "họa đồ của linh hồn", là một thể loại tranh truyền thống mô tả ma quỷ, vong hồn và các sinh vật siêu nhiên. Đây là một nhánh trong thể loại Fūzokuga (風俗画) – tranh mô tả phong tục, tập quán và hiện tượng trong đời sống xã hội Nhật Bản thời kỳ Edo.

Theo tín ngưỡng Phật giáo, linh hồn con người sẽ mất khoảng 49 ngày để từ giã thế giới này (konoyo – この世) và siêu thoát sang thế giới bên kia (anoyo – あの世). Tuy nhiên, nếu còn oán niệm, luyến tiếc hay oan khuất, linh hồn ấy có thể trở thành Yūrei (幽霊) – những bóng ma lang thang trần thế, tìm cách báo thù hoặc gột rửa nỗi oan nghiệt.

Chính từ quan niệm dân gian ấy, tranh Yurei-zu ra đời như một hình thức nghệ thuật phản chiếu nỗi sợ và niềm tin vào thế giới vô hình.

Nguồn gốc và lịch sử phát triển

Mặc dù những câu chuyện về ma quỷ đã tồn tại lâu đời trong văn hóa dân gian Nhật Bản, bức Yurei-zu đầu tiên được ghi nhận có niên đại vào thế kỷ 18:
🔹 Hồn ma Oyuki (お雪の幻 – Oyuki no Maboroshi) của danh họa Maruyama Ōkyo (1733–1795).

Tương truyền rằng Oyuki, một geisha xinh đẹp từng là người tình của Ōkyo, qua đời khi tuổi còn xuân sắc. Sau đó, linh hồn nàng hiện về trong giấc mộng, khiến vị họa sĩ cảm động mà vẽ nên một bức chân dung ma mị và đầy xúc cảm. Đây là một trong những ví dụ sớm nhất của nghệ thuật Yurei-zu mang tính cá nhân, thẩm mỹ và bi thương.

Từ thời kỳ Edo (1603–1868), Yurei-zu phát triển mạnh mẽ, không chỉ trong hội họa mà còn lan rộng sang kịch Noh, kịch Kabuki, kịch rối Bunraku, và các truyện truyền miệng. Vào cuối thế kỷ 19, dòng tranh này đạt đến đỉnh cao với nhiều họa sĩ danh tiếng tham gia sáng tác.

Đặc điểm hình thức và biểu tượng

Tranh Yurei-zu mang những đặc trưng thị giác riêng biệt, dễ dàng nhận diện:

🌙 1. Ma nữ – biểu tượng thường gặp nhất

Các nữ oan hồn xuất hiện dày đặc trong tranh Yurei-zu với hình tượng điển hình:

Tóc đen dài rũ xuống, xõa tự nhiên như chưa từng chải.
Kimono trắng – màu tang lễ trong truyền thống Nhật Bản.
Không có chân hoặc thân thể mờ nhạt, tạo cảm giác lơ lửng.
Xuất hiện về đêm, trong bối cảnh tịch mịch, với Hitodama (火の玉) – những quả cầu lửa ma trơi màu lam hoặc tím bay lơ lửng trong không trung.

🪦 2. Kỹ thuật thể hiện

Đường nét tranh thường mềm mại, mờ nhạt, tạo không khí huyền ảo, ảm đạm.
Họa sĩ sử dụng tương phản ánh sáng – bóng tối để gợi cảm giác bất an và rùng rợn.
Không gian trong tranh thường trống trải, làm nổi bật nhân vật chính – như linh hồn bị lạc lõng giữa cõi dương.

🧟 3. Chủ đề nội dung

Oan hồn báo thù người phản bội.
Hồn ma trở về vì lời hứa chưa trọn.
Những sinh vật siêu nhiên như hồ ly tinh, rắn thần, yêu quái biến hình.
Những linh hồn động vật như mèo, cáo, chim cũng đôi khi trở thành nhân vật trong tranh.

Các danh họa tiêu biểu và tác phẩm nổi bật

Nhiều nghệ sĩ tên tuổi trong dòng tranh Ukiyo-e đã thử sức với chủ đề Yurei-zu:

🎨 Utagawa Kunisada (1786–1865)

– Sáng tác nhiều tranh vẽ các cảnh ma quái trong truyện dân gian.

🎨 Katsushika Hokusai (1760–1849)

– Không chỉ vẽ núi Phú Sĩ hay sóng thần, Hokusai cũng từng khắc họa nhiều hình ảnh linh hồn kỳ bí.

🎨 Tsukioka Yoshitoshi (1839–1892)

– Là nghệ sĩ cuối cùng vĩ đại của dòng tranh mộc bản Ukiyo-e.
– Bộ sưu tập “Ba mươi sáu hồn ma” và “Wakan Hyaku Monogatari” (Một trăm chuyện ma Trung–Nhật) được coi là đỉnh cao của tranh Yurei-zu.

🖼 Ví dụ:

"Shimobe Fudesuke và hồn ma người phụ nữ trong thác nước" – một kiệt tác của Yoshitoshi, vừa ám ảnh, vừa bi thương.

Yurei-zu trong văn hóa đại chúng hiện đại

Từ thế kỷ 20 đến nay, Yurei-zu không còn giới hạn trong hội họa truyền thống mà đã lan rộng sang nhiều hình thức nghệ thuật:

📺 1. Tranh đương đại

Fuyuko Matsui – nữ họa sĩ theo phong cách Nihonga hiện đại, nổi tiếng với tranh có đề tài ma quái và tinh thần u linh.
▪ Tác phẩm “Nyctalopia (2005)” của cô gợi nhắc trực tiếp đến Hồn ma Oyuki.

Matthew Meyer – họa sĩ người Mỹ sống tại Nhật, chuyên minh họa về Yokai và linh hồn theo phong cách Yurei-zu trong sách "The Night Parade of One Hundred Demons".

🎬 2. Điện ảnh, truyện tranh, anime

Nhiều bộ phim kinh dị Nhật Bản như "Ringu", "Ju-On", hay các anime như "Mushishi", "Natsume Yuujinchou" đều kế thừa trực tiếp tinh thần Yurei-zu.
Mizuki Shigeru (tác giả GeGeGe no Kitaro) và Hiroshi Shiibashi (tác giả Nurarihyon no Mago) là những nhà sáng tác manga nổi bật chịu ảnh hưởng sâu sắc từ phong cách tranh ma truyền thống.

Lời kết: Khi nghệ thuật trở thành tấm gương cho tâm linh

Yurei-zu không chỉ là một thể loại tranh, mà còn là cánh cửa đưa người xem đối diện với những khía cạnh thâm sâu nhất trong tâm hồn – sự mất mát, nỗi cô đơn, những lời hứa dở dang, và niềm hy vọng tái sinh.

Thông qua hình ảnh của các linh hồn chưa siêu thoát, nghệ thuật Yurei-zu nhắc nhở con người về sự gắn kết giữa thế giới hữu hình và vô hình – về trách nhiệm, nhân quả, và sự giải thoát.

📌 Yurei-zu là minh chứng cho một nền mỹ học đặc biệt của Nhật Bản: nơi vẻ đẹp có thể tồn tại song song với sự rùng rợn, và nghệ thuật có thể trở thành phương tiện để chữa lành cả những linh hồn đã khuất.