Ẩn mình giữa những tinh hoa mỹ nghệ truyền thống của Nhật Bản, Kamakura-bori (鎌倉彫)nổi bật như một biểu tượng nghệ thuật chạm khắc sơn mài đặc sắc, thể hiện sự giao thoa giữa tinh thần Phật giáo, kỹ nghệ thủ công điêu luyện và thẩm mỹ Á Đông thanh tao. Trải qua hơn tám thế kỷ, Kamakura-bori không chỉ là một ngành thủ công mỹ nghệ mà còn là dấu ấn văn hóa sâu sắc được kế thừa và phát triển liên tục qua nhiều thế hệ nghệ nhân.
Nguồn gốc: Dấu ấn Thiền tông và ảnh hưởng Trung Hoa
Nghệ thuật Kamakura-bori ra đời trong bối cảnh thời kỳ Kamakura (1185–1333), khi Phật giáo Thiền tông (Zen) từ Trung Quốc du nhập vào Nhật Bản. Cùng với tôn giáo, nhiều vật phẩm nghệ thuật từ nhà Tống (Trung Hoa) cũng được đưa đến xứ Phù Tang – đặc biệt là những món đồ sơn son chạm khắc tinh xảo, như Tsuishu (堆朱 – sơn son) và Tsuikoku (堆黒 – sơn mài đen).
Tsuishu và Tsuikoku là những sản phẩm được tạo nên bằng cách phủ nhiều lớp sơn mài lên gỗ, sau đó chạm khắc họa tiết tinh vi trên lớp sơn dày. Kỹ thuật này đòi hỏi sự tỉ mỉ, thời gian dài và tay nghề cao, khiến sản phẩm trở nên quý giá và được coi là đồ xa xỉ trong giới quý tộc và tăng lữ thời bấy giờ.
Cảm hứng từ những kỹ thuật ngoại lai này đã tác động sâu sắc tới các Busshi (仏師) – nghệ nhân chuyên điêu khắc tượng Phật. Tuy nhiên, thay vì bắt chước hoàn toàn kỹ thuật Trung Hoa, họ đã sáng tạo ra phong cách riêng, đó là chạm khắc trực tiếp trên gỗ trước, rồi mới phủ nhiều lớp sơn mài – từ đó khai sinh ra Kamakura-bori, với phong cách mang đậm tinh thần Nhật Bản: mộc mạc nhưng sâu sắc, đơn giản nhưng tinh tế.
Đặc trưng nghệ thuật Kamakura-bori: Tĩnh tại và mạnh mẽ
1. Tính tôn giáo và biểu tượng văn hóa
Ban đầu, Kamakura-bori chủ yếu được ứng dụng trong chế tác vật dụng thờ cúng tại các tự viện Phật giáo, như đĩa, hộp hương, bàn thờ nhỏ... Các họa tiết thường thấy bao gồm hoa sen, hoa cúc, vân mây, cánh sen, biểu trưng cho sự thanh tịnhvà vô thường trong giáo lý nhà Phật.
Về sau, Kamakura-bori còn được mở rộng sang những đề tài dân gian truyền thống, thể hiện qua các hoa văn như:
-
Karakusa (唐草) – họa tiết dây leo tượng trưng cho sự sinh sôi
-
Peony (hoa mẫu đơn) – biểu tượng của phú quý
-
Quả hồng, lá phong, hoa mơ – hình ảnh đậm chất Nhật Bản và theo mùa
2. Phong cách chạm khắc “phóng khoáng nhưng tinh tế”
Không giống như sự tỉ mỉ cầu kỳ của kỹ thuật Maki-e (sơn son thếp vàng), Kamakura-bori mang một phong cách mạnh mẽ, dứt khoát, được thể hiện rõ qua những vết chạm sâu, lớn, có chủ ý, thường được giữ lại nguyên vẹn để làm nổi bật cấu trúc gỗ và chiều sâu họa tiết.
Một kỹ thuật điêu khắc đặc trưng chính là “Tokon (刀痕)” – dấu vết của lưỡi dao được nghệ nhân cố ý để lại ngoài đường viền hoa văn chính. Không chỉ tăng độ tương phản thị giác, Tokon còn tạo hiệu ứng ba chiều sống động, truyền tải khí chất của từng nhát đục, như hơi thở của nghệ nhân trên mặt gỗ.
Quy trình chế tác Kamakura-bori: Sự kiên nhẫn và tinh xảo
Quá trình chế tác một món đồ Kamakura-bori trải qua nhiều bước, đòi hỏi sự tỉ mỉ, tính toán và tâm huyết cao độ:
1. Chọn và xử lý gỗ
Nguyên liệu chủ yếu là các loại gỗ mềm và dễ chạm khắc như:
-
Katsura (桂 - cây liên hương Nhật Bản) – được ưa chuộng nhất
-
Keyaki (欅 – cây du Nhật)
-
Ginkgo (銀杏 – cây bạch quả)
Sau khi thu hoạch, gỗ phải được phơi khô tự nhiên trong 6 tháng đến 1 năm, tránh nứt nẻ và cong vênh.
2. Phác thảo và chạm khắc
-
Họa tiết được phác thảo trên giấy truyền thống, sau đó căn ke lên gỗ bằng giấy than.
-
Dùng các loại đục với kích cỡ khác nhau, nghệ nhân tiến hành chạm khắc thủ công từng chi tiết theo chiều sâu mong muốn. Từng vết khắc đều được cân nhắc về độ nông – sâu, ánh sáng – bóng tối để tạo hiệu ứng thị giác tự nhiên.
3. Phủ sơn mài
Sơn mài (Urushi) được phủ theo nhiều lớp:
-
Lớp đầu (ki-urushi): Sơn thô giúp bảo vệ và làm nền cho gỗ.
-
Lớp phủ (makiji): Phủ thêm bột đá mài hoặc bột than để tăng độ mịn và độ dày.
-
Sau đó, sản phẩm đượcmài nhẵn – phơi khô – phủ sơn – lại mài nhẵn lặp đi lặp lại từ 5 đến 10 lần, tạo nên lớp hoàn thiện bóng mịn, bền chắc và có chiều sâu thị giác.
Kamakura-bori thời Edo và hành trình phát triển đến hiện đại
Trong thời kỳ Edo (1603–1868), khi trà đạo và phong cách sống Wabi-Sabi phát triển mạnh mẽ, các sản phẩm Kamakura-bori ngày càng được ưa chuộng không chỉ trong giới Phật giáo mà cả tầng lớp samurai, thương nhân và học giả.
Khác với những sản phẩm Maki-e cầu kỳ, Kamakura-bori thể hiện vẻ đẹpmộc mạc, thanh đạm, đầy thiền vị, đúng với tinh thần “đẹp trong cái chưa hoàn hảo” của Wabi-Sabi và phong cách sống tao nhã Iki của Edo.
Từ di sản đến tương lai: Kamakura-bori ngày nay
Năm 1979, Kamakura-bori chính thức được chính phủ Nhật Bản công nhận là nghệ thuật thủ công truyền thống (伝統的工芸品). Hiện nay, dưới sự hướng dẫn của Hiệp hội hợp tác nghề điêu khắc truyền thống Kamakura, các nghệ nhân vẫn miệt mài gìn giữ, phục hồi và sáng tạo sản phẩm mới – từ đồ thờ, hộp trà, đến đồ trang trí hiện đại như khay, đĩa, phụ kiện nội thất.
Mỗi tác phẩm Kamakura-bori đều là tác phẩm thủ công độc bản,mang trong mình hơi thở của gỗ, nhịp điệu của vết đục và chiều sâu của thời gian.
Kết luận
Kamakura-bori không đơn thuần là kỹ thuật chạm khắc sơn mài, mà là biểu tượng của sự hài hòa giữa tâm linh, thủ công và mỹ học Nhật Bản. Trải qua hơn 800 năm, nghệ thuật này vẫn tiếp tục sống động, không chỉ vì vẻ đẹp vượt thời gian mà còn vì tinh thần truyền thống luôn được nuôi dưỡng và làm mới qua từng thế hệ nghệ nhân.